Bayağı çalı kuşu
Bayağı çalı kuşu (Regulus regulus), çalı kuşugiller (Regulidae) familyasından, Avrupa ve Asya’nın her yanında rastlanan bir çalı kuşu türü. Altın rengi sorgucu nedeniyle Avrupa folklorunda “kuşların kralı” olarak anılmasının yanı sıra bilimsel adı olan regulus Latince “kral” demektir. Palearktik, Makaronezya adaları ile İzlanda’da dahil olmak üzere çok yaygın bir alana dağılmış olan türün çok sayıda alt türü tanınmaktadır. Üreme dağılım alanının kuzey ve doğusunda yaşayan kuşlar, kışları geçirmek için daha güneye göç ederler.
Bayağı çalı kuşunun tüy örtüsü üst kısımlarda yeşilimsi, alt kısımlarda beyazımsıdır ve kanatlarında iki beyaz kuşak vardır. Siyah irisleri ve erkeklerde turuncu ya da altın rengi, dişilerde de sarı sorguçlarıyla sade bir yüze sahiptir. Görünüşte Avrupa’da aynı dağılımı paylaştığı sürmeli çalı kuşuna benzese de, sürmeli çalı kuşunun bronz rengi omuzları ile yüzündeki belirgin renk örüntüsü oldukça ayırt edici özellidir. Şakıması birbirini izleyen ve tekrar eden tiz notalardan oluşur. Kanarya Adalarında yaşayan bayağı çalı kuşları artık iki alt türe ayrılmıştır ancak daha önceleri sürmeli çalı kuşunun bir alt türü olarak ya da Regulus teneriffae adıyla ayrı bir tür olarak sınıflandırılmaktaydılar.
Yuvasını, ya kozalaklı ağaçların üstüne ya da sarmaşık dolanmış ağaç gövdelerine yaparlar. On ila on iki arasında yumurta üzerine yalnızca dişi kuluçkaya yatar ancak yavrular ebeveynlerin ikisi tarafından da beslenir. İkinci bir yumurtlamaya sık rastlanır. Bayağı çalı kuşu beslenmek için böcek aradığı için sürekli hareket hâlindedir ve kışları baştankara sürüleri ile birlikte görülürler. Yırtıcı kuşlar tarafından avlanabilirler ve parazit taşıyabilirler ancak geniş dağılımları ve büyük popülasyonları nedeniyle herhangi bir korunma endişesi görülmemektedir.
Bayağı çalı kuşları 8,5 ila 9,5 cm boyunda, 13.5 ila 15.5 cm kanat açıklığına sahip ve 4,5 ile 7 gram ağırlığında küçük bir kuştur. Üst kısımları zeytin yeşili, alt kısımları beyazımsı tüy örtüsü, iki beyaz kanat kuşağı, göze çarpan siyah irisleri ve sade yüzü ile ötleğene benzer. Tepesinin yanları ve dar alnı siyahtır; erkeklerde ortası turuncu, yanları sarı, dişilerde ise tamamen sarı olmak üzere parlak bir sorguca sahiptir. Üreme mevsiminde nümayiş esnasında sorguç dikilir ve erkeklerin ayırt edici turuncu tüylerini daha da belirgin hâle getirir. Küçük ve ince gagaları siyahtır. Bacaklar ise ten rengi- kahverengidir.
Sorguç renkleri dışında erkek ile dişi birbirine benzer ancak yeni tüyler çıktığında dişiler erkeklere göre çok az daha soluk üst tüylere ve daha grimsi alt tüylere sahiptirler. Genç kuşlar erişkinlere benzer ancak üst kısımları daha mat renklidir ve renkli sorguçları yoktur. Kuyruk ve uçuş tüyleri ilk kışlarında değişmese bile genç kuşlar artık arazide erişkinlerden neredeyse ayırt edilemeyecek hâle gelirler. Ara sıra ani yön değiştirme ile birlikte hızlı kanat çırpmalarından ibaret uçuşları ayırt edicidir. Beslenirken birden ileri atılma ve sık sık kanat çırparak havada asılı durmadan ibaret kısa uçuşlar yaparlar. Bitki örtüsü içinde hiç durmadan hareket ederler, sık sık dallarda, ağaç gövdelerinde bir aşağı bir yukarı hareket hâlindedirler.
Bayağı çalı kuşu, dağılımı alanı içindeki diğer küçük kuşlardan genellikle kolayca ayırt edilebilir ancak yetersiz gözlem sürmeli çalı kuşu ya da sarı kaşlı çıvgın ile karıştırılmasına neden olabilir. Erişkin sürmeli çalı kuşu parlak beyaz kaş ve siyah göz kuşakları ile ayırt edici bir yüze sahiptir ve gençleri de bayağı çalı kuşundan ayırt etmeye yetecek kadar bu özellikleri gösterir. Sarı kaşlı çıvgının kaşları sarımsı ve tepe kuşağı soluk renklidir ve kafa deseni farklıdır.
Amerika’da yaşayan ve Avrupa’da geçit kuşu olarak görülen yakut tepeli çalı kuşu ile bayağı çalı kuşunun ayırt edilmesi daha zor olabilir. Yakut tepeli çalı kuşunun da yüzü Eski Dünya’da yaşayan kuzeni gibi sadedir ancak erkeklerin sorgucu sarı ya da siyah kenar tüyleri olmadan kızıl renklidir. Dişi ve genç yakut tepeli çalı kuşlarında yakut kırmızı sorguç yoktur ancak sorguçları olmayan genç bayağı çalı kuşları ile karşılaştırıldığında Amerika’da yaşayan tür boyut olarak daha büyüktür ve beyazımsı göz halkası ile sarımsı kanat kuşaklarına sahiptir.
Çalı kuşları, bazen ötleğengiller familyası içine alınan ama sıklıkla da kendi familyaları Regulidae içinde sınıflandırılan küçük bir grup kuştur. Özellikle de son zamanlarda yapılan araştırmalar yüzeysel benzerliklere rağmen çalı kuşlarının ötleğenlerden filogenetik olarak uzak olduğunu gösterdi. Familya adı Regulidae ve içinde yer alan tek cins Regulus adları Latince “kral” anlamına gelen rex sözcüğünün küçültmesi olan regulus sözcüğünden gelir. Bayağı çalı kuşu, Carl Linnaeus tarafından 1758’de Systema Naturae eserinde ilk olarak Motacilla regulus adıyla tanımlandı. İngiliz doğa bilimci John Latham tarafından 1790’da ötleğen cinsi Sylvia içine alındı. Fransız zoolog Georges Cuvier 1800’de türü şimdiki cinsi içine taşıdı.
Sürmeli çalı kuşu ya da Tayvan’da yaşayan Regulus goodfellowi ile olan ilişkileri de uzun tartışmalara neden olmuştur. R. goodfellowi bazen sürmeli çalı kuşunun bir ırkı olarak kabul edilir ancak bölge şakıması çalı kuşunun Himalayalarda yaşayan ırklarının şakımalarına benzer ve genetik veriler en yakın akrabasının bayağı çalı kuşu olduğunu gösterir. Sürmeli çalı kuşu bayağı çalı kuşundan yaklaşık 3,0-3,1 milyon yıl önce ayrılarak türleşmiştir.